Luister naar dit Artikel

“Macht neigt te corrumperen en absolute macht corrumpeert absoluut…”, schreef de Engelse historicus Lord Acton in 1857 aan een vriend. Dit veel geciteerde aforisme zou ons moeten doen nadenken over de absolute macht die de Wereldgezondheidsorganisatie momenteel zoekt voor zijn directeur-generaal (DG). De organisatie heeft de brede, interdisciplinaire visie op gezondheid verlaten, gebaseerd op eerstelijnszorg en publieke betrokkenheid die haar oorspronkelijke missie kenmerkte en werd uitgedrukt in de Alma-Ata-verklaring van 1978. Wat we nu zien is een top-down, command-and-control benadering, gebaseerd op een beperkte wetenschappelijke basis en de voorkeuren of vooroordelen van enkele grote donoren. Dit model heeft duidelijk gefaald in tijden van crisis. Als de reactie is om de bevelsbevoegdheden te versterken, kan de organisatie er dan op vertrouwen dat deze verstandig, verantwoord en effectief wordt gebruikt?

Veel publieke aandacht is tot nu toe afgeleid door het voorstel voor een nieuw internationaal verdrag, maar de serieuzere problemen zijn eigenlijk te vinden in de voorgestelde wijzigingen van de internationale gezondheidsregelgeving. Beide worden met spoed naar een deadline van mei 2024 gebracht, voor goedkeuring op de Wereldgezondheidsvergadering. Dit is een uitzonderlijke snelheid voor dergelijke documenten en vormt aanzienlijke belemmeringen voor de deelname van het maatschappelijk middenveld aan het proces. Voor het verdrag is echter een tweederde meerderheid in de assemblee vereist. Het moet vervolgens door elke lidstaat worden geratificeerd via zijn vastgestelde procedures, wat meer mogelijkheden voor controle zou moeten creëren. De wijzigingen in de regelgeving vereisen slechts een gewone meerderheid en treden min of meer onmiddellijk in werking. Het zijn deze veranderingen die een significante verschuiving van macht betekenen van natiestaten naar de persoon van de directeur-generaal, zonder enige voorziening voor een transparant benoemingsproces of voor die persoon om verantwoording af te leggen aan een vertegenwoordigend orgaan of internationaal gerechtshof. Ze zijn een recept voor autocratie.

Momenteel kan de WHO aanbevelingen doen aan leden wanneer een noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid van internationaal belang (PHEIC) wordt afgekondigd. De wijzigingen hebben tot gevolg dat aanbevelingen worden gewijzigd in aanwijzingen of bevelen. De definitie van een PHEIC wordt versoepeld, zodat de DG er een kan afkondigen als reactie op een potentiële, in plaats van een daadwerkelijke dreiging en ongeacht de opvattingen van de staat waaruit de dreiging zou voortvloeien. Zodra deze verklaring is afgelegd, wijkt de nieuwe tekst af van de huidige taal, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, en maakt de rechten ondergeschikt aan de discretie van de DG, die de bevoegdheid krijgt om grenzen te sluiten, vaccinpaspoorten te eisen, vaccinaties verplicht te stellen, quarantaines opleggen en media censureren die kritiek hebben op deze interventies. De DG wordt de enige bron van pandemische waarheid. Terwijl ze de traditionele jurisprudentie van mensenrechten terzijde schuiven, schenden deze ook de soevereiniteit van natiestaten om hun eigen oordeel te vellen over wat het beste is voor hun burgers. In de COVID-pandemie had Zweden bijvoorbeeld de opdracht kunnen krijgen om te voldoen aan de instructies van de WHO in plaats van de verschillende standpunten van zijn eigen volksgezondheidsdeskundigen te volgen.

De WHO werd in 1948 opgericht om een brede visie op gezondheid te bevorderen, in een context van mensenrechten en gemeenschapsbetrokkenheid, met een horizontale, ‘samenlevingsbrede’ benadering. Het speelde een waardevolle rol bij het coördineren van nationale inspanningen, het delen van kennis en beste praktijken, en het ondersteunen van nationale ministeries van Volksgezondheid in landen met een zwakke of middelenarme infrastructuur. Veel Afrikaanse landen keken bijvoorbeeld eerst naar de WHO voor het plannen van een pandemische griep in plaats van hun eigen documenten te ontwikkelen.

Het is echter steeds meer gekoloniseerd door een veel engere visie, die volksgezondheid identificeert met biomedische wetenschap. De reactie op epidemieën is eerder te vinden in vaccins dan in gemeenschappen. Als de gemeenschap het vaccin niet accepteert, moeten ze ertoe worden gebracht dit te doen. Het falen van deze aanpak was goed gedocumenteerd in West-Afrika tijdens de ebola-uitbraak in 2013. De WHO en andere internationale organisaties probeerden interventies op te leggen en faalden. De uitbraak kwam pas onder controle toen lokale gemeenschappen erbij betrokken werden, zoals antropologen en sociologen vanaf het begin hadden aangedrongen. Het in beslag nemen van dode lichamen van dorpelingen werkte niet: onderhandelen over alternatieve regelingen voor de overdracht van de spirituele krachten die aan deze lijken verbonden waren, had een onmiddellijke invloed op de overdracht. Tegen de tijd dat de vaccins arriveerden, was de uitbraak in de laatste fase. Elke historicus van besmettelijke ziekten zou het patroon herkennen, meer dan 50 jaar geleden gedocumenteerd door Thomas McKeown.

De WHO is echter in de ban geraakt van bekrompen biomedisch denken, niet in de laatste plaats omdat ze zo afhankelijk is geworden van donaties van bedrijven en stichtingen in plaats van lidmaatschappen van de nationale overheid. Dit is niet het soort dwaze samenzweringstheorie die beweert dat Bill Gates vaccins wil gebruiken om iedereen op de planeet te microchippen. Maar het is geen controverse dat de uitbetalingen van de Gates Foundation de technofilie van de oprichter weerspiegelen en geloven dat alle menselijke problemen door technologie zullen worden opgelost. Deze veronderstelling wordt niet algemeen gedeeld buiten Silicon Valley, waar anderen erkennen dat technologie acceptabel moet zijn voor gebruikers, wil deze worden overgenomen en de voordelen ervan worden gerealiseerd. De dromen van tech-ondernemers hebben de neiging om te stranden op de realiteit van de wilde omgeving. Dwingende gehoorzaamheid aan hun visies mag nooit een beleidsoptie zijn.

Evenzo zijn farmaceutische bedrijven, bedrijven in medische hulpmiddelen en IT bezig met het verkopen van hun producten. Daar is niets mis mee, mits we de gevolgen begrijpen. We kunnen de ziektes van armoede aanpakken door mensen minder arm te maken – of door ze een pil tegen de ziektes te geven. De oorspronkelijke missie van de WHO was om voor de armen te spreken, niet voor degenen die baat hebben bij medicijnen, vaccins of elektronische apps voor bewaking en controle van het verkeer van burgers. Natiestaten moeten vrij zijn om hun pad te kiezen en pleitbezorgers van alternatieven te horen.

In de handen van een heilige DG zouden sommige van deze nieuwe bevoegdheden een redelijk antwoord kunnen zijn op enkele van de institutionele zwakheden die door de Covid-pandemie aan het licht zijn gekomen. We ontwerpen echter geen bestuurssystemen in de veronderstelling dat ze altijd zullen worden bemand door heiligen. DG’s zijn mensen, net als de rest van ons. Thomas Hobbes’ visioen van een welwillende dictator aan wie burgers de macht overdroegen in ruil voor bescherming viel uiteen in de politieke realiteit van het Europa van de 17e en 18e eeuw. Dit is niet het moment om het opnieuw uit te voeren. Zelfs de militaire doctrine heeft afstand genomen van puur bevel en controle, zoals de effectiviteit van de Oekraïense militaire inspanning tegen een Russisch leger in oude stijl heeft aangetoond.

Regeringen zouden de IHR-amendementen niet moeten ondertekenen zonder een behoorlijk debat in het maatschappelijk middenveld, op basis van de sociale, politieke en sociaal-juridische wetenschappen van regulering en bestuur. Absolute macht mag niet worden weggegeven op het moment van paniek veroorzaakt door de pandemieën van angst en actie.

Bronnen: Social Science Space