De complottheorieën rondom de mislukte Turkse coup, en hoe realistisch ze zijn

0
Luister naar dit Artikel

Door Zihni Özdil:


Steun World Unity: alleen via uw maandelijks of eenmalige gift kunnen we de website draaiende houden en de leugens aanpakken. Deze steun is keihard nodig in deze zware economische tijden. Klik hier om te Doneren


“Was Atatürk een buitenaards wezen?” Zo opende een discussieprogramma op een populaire televisiezender in Turkije de avond. De vader des vaderlands was zó geniaal, dat hij geen gewoon mens moet zijn geweest maar een alien die door God gestuurd is om ‘de Turkse natie’ te redden.

Als Nederlander verbaas ik me elke keer weer over hoe mainstream dat soort absurde denkbeelden zijn als ik op bezoek ben in het land van mijn opa. Er is niks zo Turks als samenzweringstheorieën.

De sociaal psycholoog Michael Billig legt in zijn boeiende boek Fascists: a social psychological view of the national front een verband tussen samenzweringstheorieën en extreme politieke ideologieën. Fascisme gedijt volgens Billig in samenlevingen waarin samenzweringstheorieën mainstream zijn geworden, met als bekendste voorbeeld natuurlijk Nazi-Duitsland. Er is redelijk wat onderzoek gedaan naar mensen die in samenzweringstheorieën geloven; kort gezegd geloven deze mensen zo sterk in een zeer specifiek denkbeeld, dat ze ‘cognitieve illusies’ creëren om dit te laten kloppen, en alles wat niet met hun visie strookt zien als een bevestiging van hun gelijk. Met andere woorden: realiteiten, onzekerheden, of vraagstukken die niet (genoeg) overeenkomen met de eigen ideologie worden ‘logisch’ gemaakt door de samenzweringstheorie.

Wil dat zeggen dat samenzweringen altijd maar bedenksels zijn in de verwrongen hoofden van mensen? Natuurlijk niet. Iedereen die zijn macht wil uitbreiden doet aan vormen van ‘samenzweren’, of het nou op de werkvloer is (roddelen over de bloedirritante stem van een collega is eigenlijk al een milde vorm) of in de geopolitiek. Des te sneuer is het dat zoveel mensen in Turkije dit gegeven tot het absurde toe doordenken, zoals het wijdverbreide idee dat de dodelijke aardbeving in 1999 door een geheim Amerikaans wapen zou zijn veroorzaakt.

Zo regent het ook samenzweringstheorieën in de nasleep van de mislukte militaire staatsgreep in Turkije afgelopen vrijdag. Wie zat er achter de couppoging die meer dan 290 doden en 1400 gewonden tot gevolg had? Wat zijn de belangrijkste theorieën? En in hoeverre kloppen ze? Hieronder een overzicht.

1) De (mislukte) staatsgreep is het werk van Fethullah Gülen

Volgens de Turkse president Erdogan zit Fethullah Gülen achter de mislukte staatsgreep. De fundamentalistische sekteleider Gülen was jarenlang de BFF van Erdogan, tot de mannen eind 2013 ruzie kregen. Hoe kunnen twee vrome islamieten nou ruzie krijgen met elkaar, vraag je je misschien af.

Ideologisch verschillen Erdogan en Gülen nauwelijks van elkaar, maar het zijn verschillende machtsblokken. Erdogan komt voort uit de fundamentalistisch-islamitische, patriarchale, homofobe, antisemitische, antiseculiere Milli Görüs-beweging. Gülen komt voort uit de fundamentalistisch-islamitische, patriarchale, homofobe, antisemitische, antiseculiere Nurcu-beweging.

Strategisch verschil is dat meneer Gülen in de lange adem gelooft. Terwijl Milli Görüs altijd redelijk eerlijk en open is geweest in haar doelstellingen, is de Gülen-beweging gericht op infiltratie. Door langzaam, desnoods in honderd jaar, de toplagen en instituten van een samenleving te infiltreren willen Gülenisten de samenleving islamiseren. Daarbij is het geoorloofd om je naar buiten te toe ‘liberaal’ op te stellen. Ook in Nederland kun je Gülen-aanhangers en Gülen-media zoals Zaman Vandaag herkennen aan zalvende woorden zoals ‘dialoog’, ‘verbinding’, ‘tolerantie’ en ‘dienst’ (hizmet). Meestal hebben Gülenisten een gladgeschoren gezicht, dragen ze een net pak en zijn ze gladjes in hun voorkomen, waardoor ze naïeve westerlingen, niet zelden progressieve types, weten in te palmen.

Fethullah Gülen werd in 1999 verbannen door de seculiere Turken die toen nog steeds de macht in handen hadden in Turkije. Dezelfde seculiere Turken gooiden Erdogan – toen nog burgemeester van Istanbul – in de gevangenis omdat hij een enigszins opruiend fundamentalistisch gedicht had voorgelezen. Met andere woorden, meneer Gülen en meneer Erdogan hadden een gezamenlijke vijand: de seculieren.

Toen Erdogan premier werd in 2003 heeft Gülen keihard samengewerkt om kritische journalisten te vervolgen, vrijheden in te bannen, Koerden te onderdrukken en het staatsapparaat zoveel mogelijk te zuiveren van seculiere elementen. Na de Gezi Park-protesten in 2013, toen het zuiveringsproces voor een groot deel voltooid was, kregen de heren ruzie. Waarom? Simpelweg omdat er geen twee kapiteins op één schip kunnen zijn. Sindsdien is er een ordinaire machtsstrijd losgebarsten tussen de twee leiders.

Daarom is het logisch dat Erdogan na de couppoging meteen zijn vinger wees naar Gülen, die alles ontkent.

Hoe realistisch is deze theorie?

De theorie is nog niet eens zo heel gek, want Erdogan heeft meneer Gülen inderdaad tien jaar lang toegestaan het staatsapparaat, inclusief het leger, te infiltreren. Een paar dagen voor de couppoging had de Turkse regering al aangekondigd het leger te zuiveren van Gülen-aanhangers, hetgeen volgens mensen die in deze theorie geloven reden was voor Gülen om snel in actie te komen.

Motieven genoeg dus, maar toch denk ik niet dat Gülen erachter zit. Een militaire coup is namelijk zo onpopulair in Turkije – zelfs veel tegenstanders van Erdogan hebben er een hekel aan – dat Gülen geen enkele sympathie meer zou hebben onder het volk. Bovendien past een militaire coup niet in de lange adem-strategie van de sekteleider die sinds 1999 in Pennsylvania woont.

2) De coup was één groot opgezet plan van Recep Tayyip Erdogan zelf

Erdogan heeft het allemaal zelf bekokstoofd! Deze theorie is vooral populair onder nieuwrechtse islamofoben in het Westen en onder hardline secularisten in Turkije. En natuurlijk is meneer Gülen er ook voorstander van.

Munitie voor deze samenzweringstheorie is dat de couppoging Erdogan wel erg goed uitkomt. Het heeft hem carte blanche gegeven om meteen korte metten te maken met zijn tegenstanders en alle instituten in het land volledig gelijk te schakelen. Erdogan liet er dan ook geen gras over groeien: inmiddels is al twintig procent van het Turkse rechtssysteem ontslagen of opgepakt en bijna achtduizend bureaucraten, waaronder dertig gouverneurs, zijn op non-actief gesteld. Twintig kritische media-websites zijn op slot gedaan en meer volgen. Zelfs voor de herinvoering van de doodstraf staat Erdogan open. Een betere manier om critici uit de weg te ruimen is er niet.

Hoe realistisch is deze theorie?

Tot nu toe is het enige dat op bewijs lijkt een lijst die van tevoren zou zijn opgesteld waar namen op staan van tegenstanders van Erdogan die gearresteerd dienen te worden. Maar dat zegt helemaal niks. Naast samenzweringstheorieën zijn lijstjes van namen die in de gaten moeten worden gehouden en/of worden opgepakt bijna een nationale hobby in Turkije. Bovendien zou zelfs een machtswellusteling als Erdogan het niet in zijn hoofd halen om zo’n riskante samenzwering op touw te zetten. Het aantal mensen dat zoiets geheim moet houden zonder ontdekt te worden is veel te groot. Aan de andere kant: Erdogan’s vriend en chef van de geheime dienst Hakan Fidan heeft een paar jaar geleden geopperd om bomaanslagen te plegen in Turkije en de schuld aan Assad te geven zodat Turkije Syrië kan binnenvallen. Gelukkig is dat plan nooit uitgevoerd, maar het betekent wel dat, hoe ondenkbaar ook, het niet helemaal uit te sluiten valt dat Erdogan de coup zelf in scène heeft gezet.

3) Het zijn de hardline secularisten geweest

Een groepje secularisten in het Turkse leger hebben met het idee van ‘nu of nooit’ geprobeerd om de door hen zeer gehate president Erdogan af te zetten. Volgens hen verloochent Erdogan het Kemalisme, de erfenis van de vader des vaderlands Kemal Atatürk. Een van de belangrijkste speerpunten van het Kemalisme is secularisme, oftewel de scheiding tussen kerk en staat.

Hoe realistisch is deze theorie?

Van alle theorieën lijkt dit de meest realistische. De top van het Turkse leger was door de samenwerking van Erdogan en Gülen voor een groot deel al gevuld met regeringsgezinde generaals, hetgeen wrok creëerde onder de resterende seculiere officieren en generaals. Turkije kent een lange geschiedenis van militaire coups, maar het was altijd zo dat de hoogste baas van het leger bevel gaf en het hele leger de coup deed.

Maar afgelopen vrijdag was dat niet het geval. Een deel van het leger ging rogue en probeerde een staatsgreep te plegen. Onder de coupplegers zijn vooral officieren met een hardline secularistische inslag.

De coup was opgezet met het idee om met een relatief kleine groep soldaten het land voor een fait accompli te zetten. Ook hadden de coupplegers gerekend op de steun van circa de helft van het land die niet achter Erdogan staat. De coupplegers verloren echter het momentum toen ze er niet in slaagden Erdogan gevangen te nemen of neer te schieten. De president kon daarom op een gegeven moment via Facetime het volk toespreken en zijn aanhang oproepen de straat op te gaan. Daarom noemen velen het een amateuristische poging. Sommige analisten vinden echter dat de coup wel goed in elkaar zat, zelfs bijna gelukt is, maar dat de coupplegers pech hadden.

4) De Zionisten zijn de schuldigen

In een land waar Mein Kampf een enorme bestseller is en de meest antisemitische denkbeelden op volle toeren draaien in de media zijn uiteindelijk ‘de Zionisten’ de schuld van alles. Vaak in samenwerking met Amerikanen/Grieken/Armenen/Koerden/Alevieten/Gülenisten/Communisten (streep door wat niet van toepassing is) hebben ‘de Zionisten’ niks beters te doen dan de geweldige Turkse natie kapotmaken, zoals via de coup van afgelopen vrijdag.

Hoe realistisch is deze theorie?

Het enige ‘bewijs’ voor deze theorie is dat de hoogste vermeende couppleger, generaal Akin Öztürk, tussen 1996 en 1998 militair attache is geweest in Israël.

Ondanks de retoriek van Erdogan, zijn de Turkse economische banden met Israël nog nooit zo goed geweest. Ook in het totaal onrealistische geval dat het acht miljoen inwoners tellende Israël in staat zou zijn om een coup op te zetten in een land van tachtig miljoen inwoners, zou het wel erg dom zijn, gezien de deal die beide landen net hadden gesloten.

Zihni Özdil is columnist voor NRC Handelsblad en auteur van Nederland mijn Vaderland (Uitgeverij de Bezige Bij)

Bron

Share.

In tegenstelling tot de reguliere media hebben wij geen inkomsten uit advertenties en ook ontvangen wij geen subsidies van de overheid. Om te bestaan zijn wij volledig afhankelijk van de donaties van onze lezers!

Een gulle donatie verzekert dat we ook in 2024 iedereen van het echte nieuws kunnen blijven voorzien!


<< Klik hier om te doneren >>

 

Misschien later